Synagoga w Turku
Obecność Żydów w Turku datuje się od końca XVIII. wieku. W 1821 roku, gdy na mocy nowego prawa nadawano Żydom nazwiska, zanotowano obecność szesnastu familli. Rozwój miasta przyciągał mieszkańców okolicznych osad i miasteczek, takich jak Dobra – gdzie od dawna znajdowała się synagoga i cmentarz – jak i Władysławów, skąd również napływali turkowscy Żydzi. W 1823 liczba mieszkańców miasta będących wyznania mojżeszowego wynosiła 82 osoby, a w 1867 już 1081 dusz. Populacja ta do 1913 uległa potrojeniu, stawiając społeczność żydowska na drugim miejscu po parafii katolickiej. Niewątpliwie najsłynniejszy z turkowskich Żydów był Henryk Glicenstein, cieszący się sława jednego z najbardziej znanych rzeźbiarzy okresu dwudziestolecia międzywojennego.
Pierwszy żydowski dom modlitwy powstał w 1833 roku w budynku przy ulicy Kolskiej, pod ówczesnym numerem 18; mniej więcej w tym samym czasie wytyczono cmentarz żydowski w Turku,położony blisko cztery kilometry na północ od miasta, pod lasem na Zdrojkach – wcześniej turkowscy Żydzi chowali swych zmarłych na cmentarzu w Dobrej. Dom modlitwy przy ul. Kolskiej był niewielkim, parterowym budynkiem, który starano się dostosować do nowej funkcji. Borykając sie z rozmaitymi problemami, społeczność żydowska wystąpiła o pozwolenie wzniesienia nowej części frontowej domu. Udzielono go w 1841 roku.
Prawdopodobnie projekt części przyulicznej domu modlitwy sporządził budowniczy powiatowy, Jan Janiszewski. Zaproponował on stworzenie nawiązującej do antyku fasady, podzielonej arkadami na osiem przęseł, dzielonych półkolumnami, nawiązującymi do sztuki starożytnej. Wewnątrz, gdzie prowadziłaby sień umieszczona przy wejściu w narożniku domu, wytyczono galerie dla kobiet, umieszczona w dodatkowej kondygnacji. Całość sprawiała wrażenie zwartej, neoklasycznej kompozycji o prostych, wyrazistych formach.
W latach 1841-1851 prowadzono prace budowlane, wznosząc nowa ścianę frontowa domu modlitwy; jednak już na początku lat 50. XIX wieku budynek wymagał kolejnych prac. Tym razem potrzebny był pilny remont części północnej. Choć w roku 1851 wydano pozwolenie na prace budowlane, to ich realizacja opóźniała się, miedzy innymi w związku z panującymi epidemiami cholery, nawiedzającej Turek w latach 1852 i 1855. Ostatecznie prace budowlane wznowiono w roku 1857. Ostatecznie postanowiono stworzyć w Turku „rewir zydowski” w rejonie ulic Szerokiej i Waskiej. Napięta sytuacje rozwiązało obranie w 1859 nowego miejsca pod budowę bożnicy, której projekt najprawdopodobniej wykonał – podobnie jak w przypadku poprzedniej, nieudanej inwestycji Jan Janiszewski, ówczesny Budowniczy Powiatu Kaliskiego, sygnujący kosztorys nowej inwestycji.
Budowa turkowskiej synagogi, zlokalizowanej przy ulicy Przebiegłej (dzis Szerokiej), na placu w narożniku z ówczesnym Pólkiem (dziś ul. Stefana Żeromskiego), trwała w latach 1861-1866. W dzisiejszym kwartale ulic Wąskiej i Szerokiej, gdzie zlokalizowano gmach, znalazło się z czasem skupisko średnio zamożnej ludności pochodzenia żydowskiego.
Turkowska synagoga była piętrowym budynkiem na planie prostokąta, o elewacji głównej wychodzącej na ulice Szeroka. Tu tez usytuowano reprezentacyjne wejście, ujęte w portal o trójkątnym zwieńczniu. Powyżej, na wysokości pierwszego pietra, znajdowały się półkoliście zamknięte okna, tworzące wraz z ozdobna attyka dominujący akcent kompozycji. Elewacje budynku dzieliły gzymsy, lizeny, opaski okienne i charakterystyczne, płytkie fryzy arkadkowe – całość nawiązywała do architektury średniowiecznej czasów romańskich, a sama synagoga była właściwie jedynym w Turku budynkiem.
W skład kompleksu wchodziły również inne budynki – równoległy do ulicy Pólko gmach z ok. 1887, o wystroju korespondującym z synagoga; mieścił siedzibę gminy żydowskiej, szkoły i łaźni rytualnej. W mniejszym, parterowym domu położonym na południe od centrum założenia znalazł się przeznaczony do studiowania pisma Beit Midrasz, oraz mieszkanie rabina i kancelaria sadu rabinowego. Całość zespołu miała dosc spójny i harmonijny charakter, w którym role dominanty pełniła monumentalna bryła synagogi, która – z braku wystarczającej liczby miejsc wewnątrz – rozbudowano w 1898 o nowe skrzydło, dostawione od północy do starszej części.
Na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku ówczesne władze podjęły decyzje o przebudowie, a właściwie zburzeniu zabytkowej już wówczas, ponad stuletniej synagogi dla potrzeb budowy nowej siedziby kina „Tur”. Jeszcze wcześniej rozebrano pozostałe obiekty związane z synagoga, a dawny dom rabina nadbudowano, zamieniając go na istniejący do dziś dom mieszkalny. Elementem przypominającym o pierwotnym charakterze tego miejsca jest obecnie tablica pamiątkowa od strony ulicy Szerokiej, odsłonięta w 1994 r.